Als afstudeeropdracht van de opleiding ‘Gedragstherapie voor Katten’ heb ik onderzocht hoe de Nederlandse katteneigenaar denkt over emoties bij katten. In de periode tussen 19 november 2018 en 1 februari 2019 is mijn digitale vragenlijst via diverse social mediakanalen en kat gerelateerde nieuwsbrieven gedeeld. In totaal hebben 1859 katteneigenaren de vragenlijst volledig ingevuld. De deelnemers hebben voor achttien verschillende emoties aangegeven hoe waarschijnlijk het is dat een kat die emotie kan ervaren. Daarnaast hebben de deelnemers tien foto’s van katten bekeken en aangegeven welke emotie de kat volgens hen ervaart. In dit artikel presenteer ik de resultaten van mijn onderzoek.
Eerst bespreek ik kort de aanleiding voor het onderzoek. Waarom is het nuttig om meer te weten over de erkenning en herkenning van kattenemoties door mensen? Vervolgens worden de resultaten gepresenteerd in twee delen. Het eerste deel gaat over de erkenning van emoties bij katten. Welke emoties vindt de Nederlandse katteneigenaar waarschijnlijk en welke emoties niet? De resultaten worden vergeleken met die van andere onderzoeken. Het tweede deel van de resultaten gaat over de interpretatie van emoties op foto’s. Over welke foto’s zijn eigenaren het in het algemeen eens? En over welke niet? En kun je een emotie wel aflezen van een foto? De resultaten worden kritisch bekeken en aan het einde van het artikel vind je een conclusie. Algemene informatie over emoties lees je in het artikel Kan een kat jaloers zijn? Een beschrijving van de eigenaren die hebben meegedaan aan het onderzoek (en hun katten) vind je helemaal onderaan het artikel.
Aanleiding voor het onderzoek
In een recent artikel in een toonaangevend Engelstalig kattenwetenschapsblad (Journal of Feline Medicine and Surgery) schrijft John Bradshaw dat er nog veel onbekend is over gedrag, welzijn en gezondheid van katten in de huissituatie. Veel van wat we weten over katten komt namelijk uit onderzoeken die zijn uitgevoerd in asielen en laboratoria of door observaties van semi-wilde kattengroepen. Bradshaw geeft aan dat de eigenaar een belangrijke rol heeft in zowel het ontstaan als het oplossen van gedrags- en gezondheidsproblemen van katten. Maar hiervoor moet een eigenaar wel weten wat een kat nodig heeft om optimaal ‘kat’ te kunnen zijn. En aan kennis schort het nog weleens, zoals een recent onderzoek van de Nederlandse brancheorganisatie voor ondernemende huisdierspecialisten (DiBeVo/NVG) liet zien. Ruim 37% van de ondervraagden die in 2017 een huisdier aanschafte, heeft geen enkel boek, tijdschrift, website of andere bron geraadpleegd over verzorging, voeding, huisvesting en gedrag van het dier. Wanneer een eigenaar onvoldoende weet over natuurlijk kattengedrag is de kans op een onjuiste interpretatie van dat gedrag groot, met allerlei nadelen tot gevolg. Het onterecht toekennen van emoties (‘mijn kat is jaloers op de baby en daarom plast hij op de mat’), foutief interpreteren van gedrag (‘hij zit meestal onder het bed, ongezellig lui beest’) of het niet herkennen van subtiele communicatiesignalen (‘ik aai hem en hij valt zomaar aan, uit het niets!’) kan de relatie tussen eigenaar en kat drastisch verstoren en zelfs resulteren in het afstaan van de kat.
Resultaat 1. Waarschijnlijkheid van kattenemoties
Welke emoties ervaren katten? De deelnemers hebben voor achttien emoties aangegeven hoe waarschijnlijk het is dat een kat die emotie kan ervaren (1 = zeer onwaarschijnlijk, 5 = zeer waarschijnlijk). Figuur 1 toont de gemiddelde waarschijnlijkheidscores voor de achttien emoties. Hoe hoger de score, hoe hoger de waarschijnlijkheid dat de kat de emotie kan ervaren.
De emoties medelijden, schaamte, spijt en teleurstelling (in lichtblauw) hebben een gemiddelde score die lager is dan 3; dit houdt in dat de meeste respondenten het over het algemeen onwaarschijnlijk vinden dat katten deze emoties ervaren. De gemiddelde score voor afkeer, frustratie, lust, rouw, verbazing en verdriet (in oranje) ligt tussen 3 en 4, wat inhoudt dat ook deze emoties als niet heel waarschijnlijk worden beschouwd. Genegenheid, interesse, enthousiasme, verveling en woede vinden de meeste respondenten wel waarschijnlijk; deze emoties hebben een gemiddelde score tussen 4 en 4.5 aannemelijk (in groen). De hoogste waarschijnlijkheid wordt gegeven aan de emotie angst (4.7, in paars).
Resultaten uit andere onderzoeken
Onderzoek naar emoties bij huisdieren beperkt zich voornamelijk tot vragen over het eigen huisdier. Eén van de eerste onderzoeken naar emoties bij huisdieren is gedaan door Morris, Doe en Godsell in 2008. Er werden zeventien emoties voorgelegd aan 907 eigenaren van acht verschillende dieren (hond, kat, cavia, paard, rat, vogel, konijn, hamster) en gevraagd of het dier de emotie kon ervaren (ja of nee). Recent hebben Pim Martens en collega’s in vier verschillende landen onderzoek gedaan: in Nederland en België (Martens 2016), in Japan (Su, Koda en Martens, 2018) en in China (Su & Martens, 2018). In deze onderzoeken werden eigenaren van katten gevraagd hoe vaak de eigenaar een bepaalde emotie herkent bij de eigen kat (nooit, soms of vaak). De resultaten van de onderzoeken van Morris, Martens en mijzelf (Bouma) staan vermeld in Tabel 1.
Overeenkomsten tussen onderzoeken naar emoties bij katten
Uit de vijf onderzoeken blijkt dat katteneigenaren, over het algemeen, minder vaak complexe emoties toekennen aan of herkennen bij (hun) katten. In alle vijf onderzoeken worden de basisemoties Blijdschap, Angst en Boosheid als meest waarschijnlijk gezien (Morris en Bouma) of het vaakst herkend (Martens en collega’s).
Uitleg bij de getallen in de tabel: Morris: percentage ‘ja’ op de vraag ‘Kan een kat deze emotie ervaren?’; Martens/Su: ‘Hoe vaak herkent u deze emotie bij uw kat?’ (gemiddelde score van 1=nooit, 2=soms, 3=vaak); Bouma: ‘Hoe waarschijnlijk is het dat een kat deze emotie kan ervaren?’ (gemiddelde score van 1=zeer onwaarschijnlijk, 2=onwaarschijnlijk, 3=neutraal, 4=waarschijnlijk, 5=zeer waarschijnlijk).
Verschillen tussen onderzoeken naar emoties bij katten
Naast overeenkomsten zijn er ook een aantal interessante verschillen tussen de onderzoeken, zowel tussen onderzoeken uitgevoerd in Westerse landen (Verenigde Staten, Nederland en België) en Oosterse landen (China en Japan), maar ook tussen de twee onderzoeken uitgevoerd in Nederland. Om de overeenkomsten en verschillen inzichtelijker te maken zijn in Tabel 2 de resultaten van elke onderzoek gerangschikt van meest waarschijnlijk/vaakst herkend (1) tot minst waarschijnlijk/minst herkend (9).
Twee verschillen die direct opvallen is dat in vier onderzoeken de emotie blijdschap het vaakst naar voren komt. Maar in mijn onderzoek komt blijdschap op de tweede plaats, na angst. Een mogelijke verklaring voor het verschil tussen mijn onderzoek en die van Morris, is dat er de laatste jaren meer bekend is geworden over angst bij huisdieren maar het kan ook verklaard worden door verschillen tussen de respondenten van beide onderzoeken. Het verschil tussen mijn onderzoek en de drie onderzoeken van Martens kan verklaard worden doordat Martens en collega’s vroegen naar de herkenning van de emotie bij de eigen kat. Gelukkig wordt blijdschap het meest herkend, het zou verontrustend zijn wanneer eigenaren heel vaak angst bij hun eigen kat zouden zien. Een ander opvallend verschil is dat in mijn onderzoek verbazing niet heel waarschijnlijk wordt geacht terwijl 83% van de respondenten in het onderzoek van Morris aangeeft dat katten verbaasd kunnen zijn.
Dat de rangorde van de toekenning en herkenning van emoties verschilt wordt voor een deel veroorzaakt door verschillen in de opzet van het onderzoek. De onderzoeken van Morris en Bouma vragen naar de waarschijnijkheid van de beleving van de emotie bij katten in het algemeen terwijl Martens vraagt naar herkenning van de emotie bij de eigen kat. Daarnaast is het mogelijk dat de betekenis van de gebruike omschrijvingen van de emoties verschillen tussen de onderzoeken. Doordat de respondenten vragenlijsten hebben ingevuld in de eigen taal (Engels, Nederlands, Japans of Chinees) kan het zijn dat een emotie verschillend is opgevat door de gebruikte bewoording. ‘Compassie’ kan anders zijn geïnterpreteerd door Amerikaanse respondenten dan ‘medelijden’ in de Nederlandse/Vlaamse onderzoeken; net als dat ‘surprise’ anders kan zijn opgevat dan ‘verbazing’ en ‘woede’ anders dan ‘anger’.
Wat betreft de onderzoeken van Martens en collega’s in de Westerse en Oosterse landen valt op dat in Westerse landen angst vaker herkend wordt dan verbazing; dit is andersom in China en Japan. Ook herkennen Oosterse katteneigenaren minder vaak jaloezie dan eigenaren uit Westerse landen. Tot slot herkennen Chinese en Japanse eigenaren vaker de emotie medelijden bij hun kat. Dit kan deels verklaard worden door het feit dat mensen uit China en Japan vaker het ConfucianismeHet confucianisme is een ethisch en filosofisch systeem. Het is gebaseerd op de leer van de Chinese ... aanhangen met als gouden regel ‘wat u voor uzelf niet wenst, wens dat ook een ander niet.’ Mogelijk projecteren zij menselijke normen en waarden uit hun maatschappij op hun katten.
Verschillen tussen mannen en vrouwen
Diverse onderzoeken hebben aangetoond dat vrouwen, in het algemeen, meer empathie hebben voor dieren dan mannen (Herzog 2017). In mijn onderzoek is er een significantEen effect is statistisch significant wanneer de kans op toeval om een gevonden statistische testwaa... verschil in de toekenning van emoties tussen mannen en vrouwen. Vrouwen achten de waarschijnlijkheid dat katten emoties als blijdschap, frustratie, rouw, verdriet, verveling kunnen ervaren groter dan mannen. Het onderzoek van Morris rapporteert niet over verschillen tussen mannen en vrouwen. Walker en collega’s (2014) concludeerden in een ander onderzoek naar emotie toekenning bij dieren dat vrouwen vaker rouw, angst en liefde toekennen aan dieren dan dat mannen dat doen. Interessant is dat Martens geen verschil vond tussen Nederlandse/Vlaamse mannen en vrouwen in de herkenning van emoties bij de eigen kat.
Verschillen tussen kattenprofessionals en leken
Bijna 11% van de deelnemers werkt op een professionele manier met katten. Er zijn verschillen in de toekenning van emoties aan katten tussen professionals en leken.
Kattenprofessionals achten de waarschijnlijkheid voor emoties als frustratie, rouw,verveling en woede groter dan respondenten die niet met katten werken. Daarentegen achten kattenprofessionals de waarschijnlijkheid voor medelijden en schaamte minder hoog. Wanneer we kijken naar verschillende soorten professionals, dan blijkt dat dierenartsen en gedragstherapeuten minder vaak complexe emoties, zoals jaloezie, medelijden, schaamte en spijt toekennen dan andere kattenprofessionals.
Resultaat 2. Beoordeling van emoties op foto’s
De deelnemers van het onderzoek hebben tien foto’s beoordeeld. Zes van de tien foto’s zijn ter beschikking gesteld door Pim Martens van de Universiteit van Maastricht. De deelnemers konden kiezen uit twintig antwoordopties; de eerdergenoemde achttien emoties (zie figuur 3), de optie ‘ik weet het niet’ en de optie ‘anders’. Deelnemers die voor ‘anders’ kozen is gevraagd hun antwoord toe te lichten. Veel deelnemers hebben mij laten weten benieuwd te zijn naar de ‘juiste’ emotie maar omdat we niet met 100% zekerheid kunnen zeggen hoe de kat op de foto zich voelt, is er geen sprake van een ‘goed’ of ‘fout’ antwoord. Wel weten we het antwoord van de eigenaar van de kat op de foto. In de onderstaande figuren staan de foto’s en de keuze van de deelnemers in percentages weergegeven. De emotie die de eigenaar van de kat op de foto aan de kat toedicht is in groen weergegeven. Alleen emoties die door minimaal 5% van de deelnemers zijn gekozen zijn weergegeven.
Antwoorden foto 1
Bij foto 1 is er grote verdeeldheid onder de deelnemers: men kiest maar liefst voor acht verschillende emotie mogelijkheden, variërend van Verveling (17% ) tot Interesse (5%). Daarnaast kiest 10% voor de optie ‘Ik weet het niet’ en gaat 5% voor optie Anders (waarbij vaak ‘afwachtend’, ‘onzeker’, ‘irritatie’, ‘onduidelijk’, ‘geconcentreerd’, ‘oncomfortabel’, ‘neutraal’ en ‘geen emotie’ worden genoemd). Volgens de eigenaar van de kat op foto 1 is dit een voorbeeld van de emotie Verdriet maar slechts 9% van de deelnemers is het met de eigenaar eens. De afhangende oren van de kat worden door veel eigenaren waarschijnlijk geassocieerd met verveling. De plat liggende oren en relatief grote pupillen worden door andere eigenaren waarschijnlijk geassocieerd met frustratie en angst.
Antwoorden foto 2
Bij foto 2 zijn de deelnemers minder verdeeld: 63% kiest voor Woede en 31% kiest voor Angst. Eigenaren die aanvankelijk kozen voor de optie Anders (n = 23) maar als open antwoord ‘agressie’, ‘agressief’, ‘boos’ of ‘kwaad’ invulden, zijn meegeteld in het percentage Woede. De stand van de oren (plat), de snorharen (naar achteren) en de pupillen (groot) duiden op angst. Dit is voorafgaand aan het onderzoek bevestigd door vijf gedragstherapeuten. De open bek van de kat duidt op een vocalisatie, vermoedelijk blazen. Mogelijk interpreteren veel eigenaren een open bek, waarbij de tanden van de kat te zien zijn, als boosheid of agressie.
Antwoorden foto 3
Bij foto 3 kiezen de meeste respondenten voor de emotie Blijdschap (29%) gevolgd door Interesse (27%) en Genegenheid (27%). De mondhoeken van de kat staan omhoog en de ogen zijn samengeknepen. Bij mensen duidt deze gezichtsuitdrukking op plezier. De antwoorden van de respondenten die voor Anders gaat benoemt termen als ‘genieten’, ‘ontspannen’, ‘tevreden’, ‘ruiken’, ‘nieuwsgierig’ en ‘onderzoekend’.
Antwoorden foto 4
Bij foto 4 kiest 80% van de deelnemers voor de emotie angst en de eigenaar van de foto deelt deze mening. De emoties die daarna het meeste gekozen worden gekozen zijn Interesse (4%) en Afkeer (3%). De kat op de foto ervaart zeer waarschijnlijk de emotie angst, dit is zichtbaar aan de ineengedoken houding, de kat lijkt weg te kruipen achter het kleedje, de oren liggen plat en de pupillen zijn groot.
Antwoorden foto 5
Bij foto 5 wordt gevraagd de emotie van de achterste kat op de foto te duiden. Iets meer dan één vijfde (21%) kiest voor Jaloezie en 20% kiest voor Interesse, gevolgd door Genegenheid (13%) en Frustratie (6%). Iets meer dan 10 procent heeft geen idee en 13 procent kiest voor Anders. De open antwoorden zijn ook zeer divers: ‘alert’, ‘geen emotie’, ‘in rust’, ‘neutraal’, ‘tevreden’, ‘ontspannen’, ‘geïrriteerd’ worden het vaakst genoemd. De achterste kat lijkt te staren naar de voorste kat; deze situatie wordt door veel eigenaren, inclusief de eigenaar van de katten op de foto, geïnterpreteerd als jaloezie.
Antwoorden foto 6
Bij foto 6 kiest het merendeel (76%) van de deelnemers voor de emotie Interesse. Maar 17% kiest voor Verbazing terwijl de eigenaar van de kat op deze foto denkt dat zijn kat verbaasd is over het zien van de bloem. Mogelijk weet de eigenaar meer over de context en over zijn kat waardoor hij voor verbazing heeft gekozen. Deze informatie is in ieder geval voor de meeste respondenten niet uit de foto af te leiden.
Antwoorden foto 7
Volgens de eigenaar is de kat op foto 7 verdrietig maar deze mening wordt niet gedeeld door de deelnemers aangezien maar 3% kiest voor Verdriet. Mogelijk weet ook hier de eigenaar meer van de context waarin de foto is gemaakt. De emotie is volgens de respondenten in het onderzoek in ieder geval niet duidelijk te zien aan de lichaamshouding en/of gezichtsuitdrukking van de kat. Een kwart van de respondenten weet het niet, gevolgd door bijna net zoveel deelnemers die Verveling kiezen. Bijna 20% kiest voor de optie Anders waarbij de meest gegeven antwoorden samengevat kunnen worden als ‘neutraal’, ‘geen emotie’, ‘afwachtend’, ‘rustig’ en ‘tevreden’.
Antwoorden foto 8
De antwoorden op foto 8 zijn zeer uiteenlopend. De eigenaar kent hier de emotie Enthousiasme toe; net als bijna een kwart van de respondenten (24%). Waarschijnlijk komt dit door de opgeheven staart en de interpretatie dat de kat miauwend de eigenaar begroet. Een kleiner percentage kiest voor Frustratie (22%) en dat is niet eens zo’n rare gedachte aangezien de foto is gemaakt op het moment dat de eigenaar net thuiskomt en de kat dan meestal wat vlees krijgt. De antwoordoptie Anders wordt door 12% van de respondenten gekozen. De open antwoorden zijn samen te vatten onder ‘aandacht’, ‘honger’ en ‘opwinding’. Acht procent kiest voor Woede, mogelijk doordat het lijkt alsof de kat blaast of gromt.
Antwoorden foto 9
Ook de antwoorden voor foto 9 zijn divers. De kat op de foto is oud maar ligt volgens de eigenaar ontspannen op zijn kleedje. De eigenaar noemt geen emotie bij de foto maar denkt dat de meeste mensen de kat als verdrietig zullen typeren en dat is ook het geval; 28% van de eigenaren kiest de emotie Verdriet, waarschijnlijk door de enigszins ‘treurige’ gezichtsuitdrukking (samengeknepen bekje en enigszins hangende oogleden). De optie ‘Ik weet het niet’ wordt gekozen door 13% van de deelemers en 10% kiest voor Interesse. Vervolgens komen Rouw (7%), Angst (6%), Genegenheid (6%), Teleurstelling (5%) en Verveling (5%). Van de respondenten kiest 8% voor Anders waarbij de meeste antwoorden woorden als ‘pijn’, ‘afwachtend’, ‘ziek’, ‘neutraal’, ‘oud’ of ‘geen emotie’ bevatten.
Antwoorden foto 10
Iets meer dan helft (51%) van de respondent kiest bij de laatste foto voor de emotie Woede. De smalle pupillen, de afhangende snorharen, de naar zij gedraaide oren en het open bekje duiden inderdaad op agressie. Daarnaast kiest 15% voor Afkeer, nog eens 15% voor Angst en 10% voor Frustratie. De ‘zadeldak’ stand van de oren (naar zij gedraaid en half plat) wordt vaak gezien bij katten die irritatie-agressie ervaren en irritatie ligt dicht bij frustratie. Het opgetrokken neusje wordt door een deel van de respondenten mogelijk geassocieerd met afkeer.
Herkennen van angst en woede door kattenprofessionals
Voorafgaand aan het onderzoek zijn foto 2 en foto 10 beoordeeld door zes kattengedragsdeskundigen. Op basis van de stand van de oren, de snorharen en de grootte van de pupillen hebben zij bevestigd dat de kat op foto 2 angstig is en de kat op foto 10 agressief (woedend). De antwoorden van de experts kwamen niet exact overeen: bij foto 2 zeggen vijf van de zes ‘angst’ en één zegt ‘angstagressie’. Bij foto 10 zeggen drie ‘agressie’, één ‘boos’, één ‘irritatie’ en één ‘agitatie’.
Hoe zit dat bij de respondenten die professioneel met katten werken? Kiezen zij ook vaker angst bij foto 2? Dat is inderdaad het geval: katten profs kiezen vaker voor angst (48%) bij foto 2 dan de niet-katten profs (28%). Bij foto 2 kiezen de niet-profs vaker woede (65%) dan de profs (47%); daarnaast kiezen de niet-profs vaker frustratie (12%) dan de profs (8%). Bij foto 10 (woede) kiezen 51% van de niet-profs en 59% van de profs voor de emotie woede, dit verschil is klein maar significant.
Het herkennen van angst en woede is kennelijk nog niet zo makkelijk, ook niet voor eigenaren die in hun werk veel met katten te maken hebben. Dat woede en angst lastig te herkennen zijn zal deels te maken hebben met het feit dat het foto’s betreft waarbij de lichaamshouding van de kat onvoldoende zichtbaar is en informatie over de context ontbreekt, maar mogelijk heeft het ook te maken met verschillen in kennis over kattengedrag tussen verschillende professionals.
Eigenaren vinden het moeilijk angst en woede van elkaar te onderscheiden
De katten op foto 2 en foto 4 zijn beiden angstig, maar eigenaren herkennen angst vaker op foto 4 (80%) dan op foto 2 (43%). De kat op foto 4 heeft een in elkaar gedoken houding, platte oren en grote pupillen. De kat op foto 2 heeft ook platte oren en grote pupillen maar zijn lichaamshouding is niet zichtbaar op de foto. De bek van de kat op foto 2 staat open (waarschijnlijk blaast de kat) en de tanden zijn zichtbaar. Waarschijnlijk wordt een ineengedoken houding met angst geassocieerd en een open bek met agressie. De kat op foto 8 heeft ook een open bek en een deel van de eigenaren kiest hier ook voor ‘woede’ (terwijl de opgerichte staart duidt op een vriendelijke begroeting. Het is belangrijk dat eigenaren onderscheid kunnen maken in angst, angstagressie en offensieve agressie (woede) op basis van duidelijk herkenbare verschillen in houding, gedrag en vocalisaties van de kat.
Angst, angstagressie en offensieve agressie: de verschillen in het kort
Een bange kat zal zich het liefst willen verstoppen of vluchten. Wanneer dit niet kan zal de kat ineenduiken met de staart om het lichaam gevouwen. Een bange kat kan overgaan tot agressie wanneer ‘het enge’ niet weggaat of dichterbij komt. Zo’n kat gaat dan vaak blazen om de dreiging op afstand te houden. We noemen de kat dan defensief-agressief of angstig-agressief. Voor het welzijn van de kat, en de veiligheid van de eigenaar, is het raadzaam afstand te nemen van een blazende kat en hem de mogelijkheid te geven om te vluchten. Wanneer zelfverzekerde katten agressie inzetten, bijvoorbeeld om een andere kat uit zijn territorium te verjagen, noemen we dit offensieve agressie. Het verschil tussen defensieve (angstagressie) en offensieve agressie is herkenbaar aan houding, gedrag en vocalisaties van de kat. Offensief agressieve katten hebben kleine pupillen, stijve poten, de staart hangt af van het lichaam en de oren zijn niet plat maar naar achteren gedraaid of in staan in de zogenaamde ‘zadeldak’ stand (zie foto 10). Offensief agressieve katten zullen eerder grommen en grauwen dan blazen.
Discussie
Interpretatie van een emotie vanaf een foto is lastig
Dat het interpreteren van emoties op basis van foto’s heel lastig is concludeerden Pim Martens en Marie-Jose Enders-Sleegers in hun rapport ‘The (im)possibility to classify dogs’ and cats’ facial expression from photographs’ (2016b). Ook mijn onderzoek, waarbij een zeer grote groep katteneigenaren foto’s beoordeelden, heeft dit bevestigd. Een foto is statisch, de lichaamshouding is vaak niet volledig zichtbaar en informatie over de context is bijna altijd afwezig. Het is lastig, maar niet onmogelijk, om op basis van houding en gezichtsuitdrukking te weten hoe de kat zich voelt. Wil je hier meer over weten? Lees dan het artikel Kan een kat jaloers zijn?
‘De eigenaar is geneigd te denken dat de kat de wereld net zo ziet als hij’
De wetenschap heeft nog niet aangetoond dat katten complexe emoties zoals schaamte en jaloezie kunnen ervaren. Hoe kan het dat deze emoties toch worden toegekend aan katten en zelfs op foto’s herkend worden? Zeer waarschijnlijk speelt antropomorfisme hier een rol bij. Antropomorfisme is het toekennen van menselijke eigenschappen en waardeoordelen aan niet-menselijke dieren, objecten of verschijnselen.
Hoe meer een dier op een mens lijkt, in uiterlijk en/of in gedrag, en hoe sterker de eigenaar zich verbonden voelt met het dier, hoe groter de neiging om menselijke eigenschappen, zoals mentale vermogens en complexe emoties, op dieren te projecteren (review Urquiza-Haas & Kotrschal, 2015).
Mensen zijn geneigd de wereld te interpreteren zoals zij die zelf zien en denken dat hun kat de wereld net zo ziet als zijzelf (Bradshaw 2018). Antropomorfiseren kan negatieve consequenties hebben, bijvoorbeeld wanneer een dier geen hulp krijgt wanneer dat nodig is. Het komt voor dat een onzindelijke kat beticht wordt van jaloezie waneer hij op kleding van de baby of een nieuwe partner plast, terwijl later blijkt dat de kat een blaasontsteking heeft. De open antwoorden die eigenaren invullen wanneer zij de optie ‘anders’ kozen in de vragenlijst illustreert dat veel eigenaren met een menselijke bril naar hun kat kijken. Het is belangrijk dat eigenaren zich realiseren dat het ‘herkennen’ van (complexe) emoties niet betekent dat de kat de emotie ook daadwerkelijk ervaart.
Conclusie
Mijn onderzoek wijst uit dat Nederlandse katteneigenaren het zeer waarschijnlijk vinden dat katten de basis emoties angst, blijdschap en woede kunnen ervaren. Daanaast worden genegenheid, enthousiasme, verveling en interesse ook als waarschijnlijk beschouwd. Complexe emoties zoals medelijden, schaamte, spijt en teleurstelling worden als onwaarschijnlijk geacht bij katten. De bevindingen komen redelijk overeen met die van andere onderzoeken naar kattenemoties. Mijn onderzoek toont aan dat eigenaren het lastig vinden angst en woede (boosheid/agressie) van elkaar te onderscheiden op foto’s terwijl beide emoties op zich te onderscheiden zijn door verschillen in de lichaamshouding, de stand van de oren en snorharen en de grootte van de pupillen.
Zowel mijn onderzoek als dat van Walker (2014) laat zien dat mannen, vaker dan vrouwen, denken dat angst minder waarschijnlijk is bij katten. Deze gedachte, samen met gebrek aan kennis over lichaamshouding en gedrag bij angst en agressie, kan onveilige situaties opleveren voor de eigenaar en nadelig zijn voor het welzijn van de kat.
Bij sommige foto’s was er veel variatie in de ‘herkende’ emotie tussen eigenaren. Deze verschillen worden waarschijnlijk verklaard door verschillen in kennis over katten, maar ook door een verschillende neiging tot antropomorfisatie van kattengedrag. Het onterecht (h)erkennen van emoties kan het welzijn van dieren schaden. Hoe antropomorfisme de relatie tussen mens en huisdier beïnvloedt verdient meer onderzoek.
Sterke en zwakke kanten van het onderzoek
Nog niet eerder is de erkenning en herkenning van kattenemoties bij zo’n grote groep katteneigenaren onderzocht. Helaas is het niet na te gaan of de respondenten een representatieve dwarsdoorsnede van de Nederlandse katteneigenaar populatie zijn wat betreft leeftijd, huishouden en opleidingsniveau. Het Centraal Planbureau voor de Statistiek heeft alleen gegevens voor Nederlandse inwoners maar niet voor Nederlandse katteneigenaren. Wanneer de steekproef vergeleken wordt met inwoners van Nederland dan zijn vrouwen en hoger opgeleiden over aanwezig in de steekproef. Daarnaast hebben de invullers waarschijnlijk veel affiniteit met hun kat. Door deze verschillen kan niet geconcludeerd worden dat de resultaten representatief zijn voor álle Nederlandse katteneigenaren. Een ander nadeel is dat een vragenlijstonderzoek gevoeliger is voor sociaal-wenselijke antwoorden dan andere onderzoeksmethoden zoals interviews of observaties. Tot slot, door de gebruikte bewoording van de emoties kunnen misverstanden zijn ontstaan. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat een aantal respondenten niet koos voor de ‘woede’ maar wel bij ‘anders’ woorden als ‘agressief’ of ‘boos’ invulden. Kennelijk hebben deze respondenten een andere interpretatie van ‘woede’ dan ik. Als ik het onderzoek opnieuw zou doen dan zou ik de term ‘boosheid’ gebruiken in plaats van ‘woede’.
Kenmerken van de eigenaren
De invullers van de vragenlijst over emoties bij katten wonen verspreid over heel Nederland (zie figuur 2). Het merendeel van de deelnemers is vrouw (90%) maar dat is gebruikelijk voor dit type onderzoek; vrouwen vullen vaker vragenlijsten in wanneer die over dieren gaan. Dit komt omdat vrouwen vaker de hoofdverzorger van huisdieren zijn en omdat vrouwen, over het algemeen, meer begaan zijn met dieren en dierenwelzijn dan mannen (Herzog 2017). Bijna een kwart (23%) van de eigenaren woont alleen en bijna de helft (47%) woont met één ander persoon samen. Iets meer dan de helft (54%) van de eigenaren heeft een hoog opleidingsniveau , 35% heeft een middelbaar opleidingsniveau en 11% heeft een laag opleidingsniveau. Qua verdeling van leeftijd is 30% van de respondenten jonger dan 35 jaar; 51% is tussen de 35 en 55 jaar en 19% is 55 jaar of ouder. Bijna 11% van de eigenaren werkt met katten, als trimmer, paraveterinair, fokker, dierenarts, gedragsdeskundige of als vrijwilliger in een asiel of opvang van kittens.
Kenmerken van de katten
De deelnemers leven vaker samen met een kater (54%) dan met een poes (46%). Ondanks dat het merendeel (91%) van de katten gecastreerd is, is toch nog 11% van de poezen en 7% van de katers niet geneutraliseerd. Dertig procent van de katten leeft samen met één of meer andere dieren. Wat betreft het aantal katten heeft 37% van de eigenaren één kat, 37% heeft er twee en 21% heeft er drie. Een klein percentage (5%) heeft meer dan vijf katten met een maximum van achttien bij één eigenaar. De verdeling van de leeftijd van de katten is als volgt: 44% jonger dan 5 jaar, 30% tussen 5 en 10 jaar, 19% tussen 10 en 15 jaren 7% is ouder dan 15 jaar. Voor 21% van de eigenaren is de huidige kat de eerste kat en 32% van de respondenten heeft een raskat (met de Brits Korthaar (25%) en Ragdoll (22%, zie figuur 3) als de twee populairste rassen).
Esther Bouma, bioloog en kattengedragstherapeut
Referenties
- Bradshaw J (2018). Normal Feline Behaviour and why problem behaviours develop. Journal of Feline Medicine and Surgery 20, pag. 411-421.
- DiBeVo/NVG (2018) Onderzoek naar huisdierenpopulatie, DiBeVo vakblad nummer 2.
- Herzog H.A. (2017). Gender differences in human-animal interactions: a review. Anthrozoös 20, pag 7-21.
- Martens P, Enders-Sleegers M, Walker JK (2016a). The emotional lives of companion animals: attachment and subjective claims by owners of cats and dogs. Anthrozoös 291, pag 73-88.
- Martens P, Enders-Sleegers M (2016b). The (im)possibility to classify dogs’ and cats’ facial expression from photographs. AnimalWise report May 2016.
- Morris PH, Doe C, Godsell E (2008). Secondary emotions in non-primate species? Behavioural reports and subjective claims bij animal owners. Cognition and Emotion 22, pag. 3-20.
- Su B, Koda N, Martens P (2018a). How Japanese companion dog and cat owners’ degree of attachment relaties to the attribution of emotions to their animals. PLoS one 13, e0190781.
- Su B, & Martens, P (2018b). How Chinese companion animal caretakers’ attachment influences their attribution of emotions to their animals. Society & Animals, in press.
- Urquiza-Haas EG, Kotrschal K. 2015. Review. The mind behind anthropomorphic thinking: attribution of mental states to other species. Animal Behaviour 109, pag. 167-176.
- Walker JK, McGrath N, Nilsson, DL, Waran, NK and Phillips, CJC (2014). The role of gender in public perception of whether animals can exprience grief and other emotions. Anthrozoös 27: 251–266.
- https://statline.cbs.nl/Statweb
Woord van dank
Heel veel dank aan alle katteneignaren die de moeite hebben genomen om mijn vragenlijst in te vullen. Vrienden, familie en collega’s hartelijk dank voor het testen van de vragenlijst. Jurgen, dank voor jouw hulp bij een aantal complexe instellingen in Qualtrics en Chiljon, bedankt voor jouw adviezen over de privacywetgeving. Dank aan Pim Martens voor een aantal van de foto’s. Mijn toekomstige collega-kattengedragstherapeuten Harmanna, Leida, Gisou, Marco, Liesbeth en Marsha: hartelijk dank voor het valideren van de twee foto’s. Jacomijn: door jouw kritische vragen is mijn onderzoek behapbaar gebleven – dank je wel! Arianne bedankt voor de creatieve vormgeving van mijn flyer en de mogelijkheid om mijn onderzoek onder de aandacht te brengen in jouw prachtige online magazine: Carnivoor. Leida, hartelijk dank voor het vermelden van mijn onderzoek op de pagina van jouw Kattengedragstherapiepraktijk ‘Katse Praktijken’. En tot slot, Maggie en Sanne bedankt voor het vermelden van mijn onderzoek in de nieuwsbrief van het Katten Kenniscentrum Nederland en de mogelijkheid om mijn resultaten via het Katten Kenniscentrum te delen.