Hoe herken je pijn bij katten?

Dit artikel gaat over de ontwikkeling van een betrouwbare en bruikbare manier om pijn te herkennen aan de gezichtsexpressie van de kat. Onderaan het artikel staat een overzicht hoe je als eigenaar kunt zien of je kat (mogelijk) pijn heeft.

Katten zijn meesters in het verbergen van pijn

En dat is niet zo vreemd wanneer je bedenkt dat onze huiskat afstamt van een solitair levend dier dat naast predator, ook prooi is. Iedereen kent wel het verhaal van een kat met een gebroken heup die bij de dierenarts loopt alsof er niets aan de hand is. Het herkennen van pijn is lastig, zowel voor eigenaren als voor dierenartsen. Dit heeft helaas als gevolg dat katten te vaak geen (of te weinig) pijnstillende medicatie krijgen (Robertson 2005; Simon 2017).

Wat is pijn?

Pijn is een onplezierige, complexe ervaring met sensorische en emotionele componenten. De ervaring van pijn wordt opgewekt door schade aan het lichaam maar ontstaat soms ook zonder aanwijsbare lichamelijke oorzaak. Pijn is een belangrijk signaal van het lichaam om aan te geven dat er iets mis is. Het zorgt ervoor dat je weggaat uit een gevaarlijke situatie en dat je rust neemt om te herstellen. Pijn is een complex fenomeen dat elk individu op een unieke manier ervaart. Er zijn verschillende factoren die de beleving van pijn beïnvloeden zoals geslacht, leeftijd, ervaringen, mentale verwerking en persoonlijkheid.

Voelen dieren pijn?

De hedendaagse consensus onder dierwetenschappers is dat de meeste dieren in staat zijn tot het ervaren van bepaalde emoties, waaronder pijn, maar dit was tot ver in de jaren 80 niet vanzelfsprekend. Het idee dat dieren geen pijn zouden voelen (en daar dus ook niet onder kunnen lijden) is het erfgoed van de 17e-eeuwse Franse filosoof René Descartes. Hij beargumenteerde dat dieren geen pijn ervaren omdat ze geen zelfbewustzijn hebben. De hedendaagse Australische filosoof Peter Singer was het hier niet mee eens; volgens hem is zelfbewustzijn niet noodzakelijk voor het ervaren van pijn. Hij stelt namelijk dat pasgeboren baby’s en mensen met een bepaalde hersenaandoening zich ook niet van zichzelf bewust zijn, maar wél pijn kunnen ervaren.

De aanwezigheid van pijn kan niet met zekerheid worden vastgesteld, maar ze kan worden afgeleid uit fysiologische en gedragsmatige reacties, zoals een toename in de bloeddruk of het terugtrekken van een ledemaat. Dierwetenschappers stellen dat alle gewervelde dierenDieren die tweezijdig symmetrisch zijn en een inwendig skelet hebben. Van het inwendige skelet besta... pijn kunnen voelen en dat bepaalde ongewervelden, zoals octopussen en schaaldieren dat waarschijnlijk ook kunnen. Wel is het onduidelijk of alle diersoorten (inclusief de mens) op dezelfde manier pijn ervaren.

Onderzoek naar herkenning van pijn bij dieren

Veel onderzoek naar de herkenning van pijn bij dieren is bestudeerd aan de hand van zogenaamde ‘grimas’ schalen. Deze schalen laten de gezichtsuitdrukkingen van dieren zien die geen, matige of ernstige pijn hebben. Zo’n schaal werd voor het eerst ontworpen voor muizen (Langford 2010) maar al snel volgde dit classificeringsystemen voor andere dieren zoals paard, konijn, fret, chimpansee, varken, schaap, rat en hond. Bij de meeste dieren veranderd de gezichtsuitdrukking op eenzelfde manier wanneer zij pijn hebben: de ogen wordt dichter geknepen, er ontstaat spanning rond de neus, mond en wangen en de oren gaan wat platter en/of naar achteren staan.

Katten kunnen op verschillende manieren communiceren; via geuren, lichaamshouding, vocalisaties, gedrag en met de uitdrukking van hun kop. Gezien de solitaire leefsituatie van zijn voorouders is deze laatste manier bij de kat wat minder goed ontwikkelt dan bij dieren die in sociale groepen leven, zoals de mens en de hond. Desondanks bevat de kop van een kat vele spieren die kunnen leiden tot verschillende (subtiele) gezichtsuitdrukkingen (Caeiro 2013).

De eerste studie naar herkenning van pijn bij katten

De eerste studie naar pijn herkenning bij katten werd gedaan in Brazilië door Brondani en collega’s. In 2013 publiceerden zij hun ‘UNESP-botucatu Multidimensional Composite Pain Scale’. Deze schaal werd ontwikkeld om postoperatieve pijn, bijvoorbeeld na een sterilisatieHet onvruchtbaar maken door eileiders/zaadleiders af te binden. Steriliseren wordt bij katten vrijwe..., te kunnen herkennen bij katten.

Deze classificeringsmethode let niet alleen op de gezichtsuitdrukking maar ook op de houding van de kat en zijn gedrag, zoals vocalisatie en eetlust. Ook wordt gekeken naar de reactie van de kat wanneer de wond aangeraakt wordt. In totaal zijn er tien verschillende onderdelen die zijn onderverdeeld in drie clusters: 1) expressie van pijn, 2) beweging en 3) fysiologie. Elk onderdeel krijgt een score tussen 0 en 3. Wanneer er geen verandering is (of wanneer de situatie normaal is) wordt de score ‘0’ gegeven. Een score van 0 tot 8 komt overeen met milde pijn, 9 tot 21 met matige pijn en een score van 22 tot 30 met ernstige pijn. Het advies is om bij een score vanaf 8 pijnstilling te geven.

De volledige beschrijving van de tien onderdelen van de schaal (in het Engels) is te vinden op de website animal pain. Op die website kunnen ook filmpjes bekeken worden met voorbeelden van gedrag, houding en vocalisaties.

De eerste stap naar de ontwikkeling van de ‘Feline Grimace Scale’

Holden en collega’s (2014) hebben de eerste aanzet gedaan voor een ‘grimas’ schaal bij de kat. Zij hebben van bepaalde gebieden op de kop van de kat de afstanden gemeten bij katten die wél en geen pijn hadden (zie foto 1). Ze zagen verschillen in de positie van de oren, de ogen en de mond; deze gebieden zijn ook beschreven in relatie tot de expressie van pijn in andere dieren.

Herkennen van pijn bij katten blijkt lastig

Ondanks dat pijn bij katten dus in theorie herkenbaar is, blijkt dat in de praktijk nog erg lastig. Van de 68 professionals die in de Holden studie de foto’s van de katten bekeken, was maar dertien procent in staat om minimaal 80% van de katten met pijn correct te identificeren.

De vraag is ook of een methode die wel óf pijn óf geen pijn aangeeft handig is in de klinische praktijk; daar wil je namelijk de mate van de pijn weten zodat je de juiste dosis pijnstilling kunt toedienen. De gevolgen van een verkeerde inschatting van pijn is tweeledig: de kat krijgt te weinig of te veel pijnmedicatie.

Computers zijn objectiever dan mensen

Omdat het erg tijdrovend is foto’s van katten te bestuderen bedacht Lauren Finka dat ‘Machine LearningIs een onderdeel van kunstmatige intelligentie en stelt dat de machine het vermogen heeft om zich aa... ’ erg nuttig kan zijn. Een ander bijkomend extra voordeel is dat de analyse objectiever is dan mensen foto’s beoordelen. Hoe werkt Machine Learning? Op bijna 1000 foto’s van katten is de positie van gezichtspieren aangegeven. Van deze spieren is bekend hoe het gezicht veranderd wanneer de spieren aanspannen en ontspannen. De foto’s werden ingevoerd in een computer zodat de computer kon ‘leren’ welke spieren tot welke gezichtsexpressie kunnen leiden.

Vervolgens werden foto’s gemaakt van 29 katten die een operatie hadden ondergaan. De gezichten van de katten werden verschillende keren gefotografeerd: voor, tijdens en na de operatie. Alle foto’s werden ingeladen in de computer. De computer analyse wees uit dat op veel van de foto’s spieren waren aangespannen die resulteren in een ‘pijn grimas’. De studie van Finka vertoonde significante overeenkomsten met de gezichtsuitdrukkingen van de ‘UNESP-botucatu Multidimensional Composite Pain Scale’ en ‘Grimace Scales’ van andere dieren.

Resultaten

Foto 2 laat de gebieden zien waar zich spieren bevinden die de expressie van het gezicht veranderen wanneer een kat pijn ervaart:

i) de oren zakken wat naar beneden
ii-iv) de bek en wangen worden smaller en gaan richting de neus
v) de ogen knijpen samen
vi) subtiele verandering in de vorm van de buitenkant van de oren
vii) de neus gaat richting de bek, weg van de ogen

Validatie van de ‘Feline Grimace Scale’

Marina Evangalista en haar collega’s hebben in 2019 de ‘Feline Grimace Scale’ voor katten gevalideerdDe beoordeling van geldigheid of juistheid. In de wetenschap wordt een ontworpen schaal of vragenlij... . Hiertoe werden 35 katten (met variërende mate van pijn) en 20 controle katten (zonder pijn) via videobeelden geobserveerd. De katten met pijn kregen pijnstilling. Er werden video opnames gemaakt vóór en na toediening van de pijnstilling.

Bestudering van de videobeelden

De videobeelden zijn bekeken en vergeleken met elkaar. De afstanden tussen de oren, snuit en neus zijn nauwkeurig in kaart gebracht, net als de hoeken tussen de oren en de kop en de positie van de snorharen. De gemeten afstanden en hoeken staan weergegeven in foto 3a en 3b.

a) Voorbeelden van metingen van de afstanden
A: punt tot punt, B: van basis tot basis, C: hoogte van het oog, D: breedte van het oog, E: hoogte snuit, F: breedte snuit.

b) Voorbeelden van de hoeken tussen de oren
M: tussen de top van het hoofd en de mediale hoek van het oor
L: tussen de laterale hoek van het oor en een onzichtbare lijn die de ‘zakjes van Henry’ (zie foto 4) met elkaar verbindt. Beide hoeken werden voor beide oren gemeten en gemiddeld.

Resultaten

Tabel 1 laat zien dat de verschillen in de afstanden en hoeken verschillend zijn tussen katten met en zonder pijn. De afstanden zijn gemeten in millimeter en de hoeken in graden. Bij de katten met pijn zijn de afstanden kleiner dan bij de katten zonder pijn. Bij de katten met pijn zijn de hoeken ook kleiner dan bij de katten zonder pijn. Dit laat zien dat katten met pijn bepaalde spieren aanspannen.

Vijf belangrijke identificatie punten

Er kwamen vijf gebieden naar voren die significantEen effect is statistisch significant wanneer de kans op toeval om een gevonden statistische testwaa... verschillen tussen katten met en zonder pijn, namelijk de positie van 1) de oren, 2) de snuit, 3) de snorharen, 4) de kop en 5) de ogen. Deze vijf gebieden worden beoordeeld in de ‘Feline Grimace Scale’ (FGS). Voor elke gebied wordt een score tussen 0 en 2 gegeven (zie figuur 1). Bij het oplopen van de schaal (van links naar rechts) gaan de oren platter en wijzen naar beneden, de snuit rimpelt en de bovenste lip trekt omhoog, de snorharen rollen wat omhoog en trekken zich terug richting het gezicht, de kop wordt minder rond en de ogen knijpen samen.

Betrouwbare herkenning en het effect van pijnstilling

In totaal werden 110 foto’s van katten met en zonder pijn bekeken door vier personen. Elke foto werd door iedereen afzonderlijk beoordeeld. Voor elk van de vijf aandachtsgebieden werd een score tussen 0 en 2 gegeven (zie figuur 1). Pijnstilling had een effect op de pijnscore. Over het algemeen kreeg een foto van een kat genomen een uur ná toediening van pijnstilling een lagere score dan de foto van dezelfde kat vóór het toedienen van de pijnstilling.

De inter-beoordelaar-betrouwbaarheidDe mate waarin de gevonden scores bij verschillende afnamen van hetzelfde instrument telkens door ve... was goed (tussen 0.75 en 0.90). De beoordeling van veranderingen in de snuit en de positie van de snorharen hadden een lagere betrouwbaarheid (0.88 en 0.85) dan de beoordeling van veranderingen in de ogen (0.96), oren (0.96) en positie van de kop (0.97). Kennelijk zijn deze laatstgenoemde veranderingen makkelijker te herkennen. De interne consistentieDit zegt iets over de samenhang van de onderdelen in een psychologische en psychometrische test. Als... van de Feline Grimace Scale was ook goed (0.89). Een hoge interne consistentie geeft aan dat de verschillende onderdelen in de FGS hetzelfde onderliggende concept, namelijk pijn, meten.

FGS is bruikbaar maar vereist training

De veranderingen in de gebieden van de kop zoals beschreven in de ‘Feline Grimace Scale’ zijn consistent met die in andere studies. De onderzoekers concluderen dat de Feline Grimace Scale een valide en betrouwbare methode is om acute pijn in katten te herkennen.

Het nadeel van deze schaal, en van andere soortgelijke classificeringsystemen, is dat de interpretatie nog steeds subjectiefSubjectief houdt in dat iets vanuit persoonlijk oogpunt wordt beoordeeld of gezien. Wanneer iemand s... is, doordat de mens het gedrag van de kat beoordeeld. Het is belangrijk dat dierenartsen en paraveterinairen zichzelf trainen in het herkennen van pijn bij katten, de beoordeling van de mate van pijn en de effectiviteit van pijnstilling. Bekijk de (korte) Engelstalige trainingsmanual.

Persoonlijkheid mogelijk van invloed op zichtbaarheid van pijn

Bij mensen is bekend dat persoonlijkheid de ervaring én de manier van het uiten van pijn kan beïnvloeden. ‘Extraverte’ mensen hebben een sterkere neiging te uiten dat ze pijn hebben, maar het is mogelijk dat ze de pijn minder intens ervaren dan ‘introverte’ mensen (Soriano 2012). Een soortgelijke dynamiek lijkt ook aanwezig bij dieren en dat kan belangrijk zijn bij de herkenning en effectieve behandeling van pijn bij ‘introverte’ dieren.

Onderzoek naar pijn en persoonlijkheid bij dieren staat nog maar in de kinderschoenen maar het heeft een aantal interessante resultaten voortgebracht. In 2014 vond Ijichi dat het gedrag van paarden niet correleerde met de hoeveelheid schade aan de wond én dat het gedrag varieerde met hun persoonlijkheid (Ijichi 2014). Lush en Ljichi zagen vergelijkbare resultaten in honden (2018).

Hieruit kunnen we concluderen dat het gedrag dat een dier laat zien niet per se in relatie hoeft te staan met de beleving van de pijn. De invloed van persoonlijkheid op de herkenning van pijn door middel van gereedschappen zoals de ‘Feline Grimace Scale’ verdient nader onderzoek.

Individuele verschillen

Ondanks dat de ‘Feline Grimace Scale’ een goed hulpmiddel is, blijft herkenning van pijn bij katten moeilijk. Naast de mogelijke invloed van persoonlijkheid op de uiting van pijn is het lastig om bepaalde gezichtsuitdrukkingen te herkennen bij een deel van de (ras)katten. Het ronde gezicht van een Pers of Brits Korthaar is anders dan het ovalere gezicht van de Siamees met zijn relatief langere neus. Naast training in het gebruik van de schaal is ook kennis van de anatomie van het ras nodig.

Daarnaast weet een dierenarts niet wat het ‘normale gezicht’ is van de kat (wanneer de kat geen pijn heeft). Voor eigenaren is dat waarschijnlijk makkelijker (mits zij hun kat goed kennen). Dierenartsen kunnen gebruik maken van de kennis van eigenaren en hen betrekken bij de behandeling van chronische aandoeningen met pijnmedicatie.

Chronische pijn bij katten

Door verbeterde voeding en medisch zorg leeft de hedendaagse huiskat een stuk langer dan zijn voorouders. Maar hierdoor hebben veel katten te kampen met chronische pijn, bijvoorbeeld door tandvleesproblemen, afsterven van zenuwen door diabetes (neuropathie) en artrose. Chronische pijn heeft een negatief effect op de kwaliteit van leven van de kat. En wanneer de kat zich verstopt, of agressie vertoont bij benadering door de eigenaar, heeft de pijn van de kat ook indirect een negatief effect op de relatie tussen de kat en de eigenaar. Bij chronische pijn zijn de veranderingen in het gedrag subtiel en langzaam en vaak alleen merkbaar in de thuissituatie. Het is daarom belangrijk dat eigenaren meer inzicht krijgen in het herkennen van pijn bij hun kat. Een filmpje hoe je als eigenaar chronische pijn als gevolg van artrose kunt herkennen is te vinden op de Engelstalige website painfreecats.

Tot slot

Doordat pijn bij katten nog te vaak niet (voldoende) herkend wordt door zowel eigenaren als professionals wordt pijnmedicatie nog te weinig ingezet. Adequate pijnstilling stimuleert het herstel en verhoogt de kwaliteit van leven. De Feline Grimace Scale is in de dierenartspraktijk een bruikbare en betrouwbare manier om pijn bij katten te identificeren maar vereist wel enige training.

Hoe herken je pijn bij jouw kat?

Gezichtsuitdrukking

• oren liggen platter op het hoofd en wijzen naar beneden
• snuit is rimpelt
• bovenste lip trekt omhoog
• snorharen rollen omhoog (richting gezicht)
• kop wordt minder rond
• ogen knijpen samen

Verandering in gedrag

• minder sociaal
• verminderde eetlust
• veranderingen in slaappatroon
• veranderingen gebruik kattenbak
• minder (of juist meer!) wassen

Agressie

• blaast of bijt
• slaat met voorpoot
• wil niet opgepakt worden

Zelfmedicatie

• bijten of likken op een bepaalde plaats op het lichaam
• spinnen zonder aangeraakt te worden

Houding

• liggen met pootjes onder het lichaam
• ronde hoge rug

Activiteit

• rusteloos
• verstoppen
• niet willen bewegen
• niet ergens meer op kunnen springen
• trillen
• vermijden van aanraking

Esther Bouma, gedragstherapeut

Bronnen

• Brondani JT, Luna SPL, Minto BW, Santos BPR, Beier SL, Matsubara LM, Padovani CR. 2013. Reliability and cut-off point related to analgesic intervention of a multidimensional composite scale to assess postoperative pain in cats. Arq Bras Med Vet Zootec. 65.
• Caeiro CC, Burrows AM, Wallere BM. 2017. Development and application of CatFACS: Are human cat adopters influenced by cat facial expressions? Applied Animal Behaviour Science 189.
• Evangelista MC, Watanabe R, Leung VSY, Monteiro BP, O’Toole E, Pang DSJ, Steagall PV. 2019. Facial expressions of pain in cats: the development and validation of a Feline Grimace Scale. Scientific Reports 9.
• Finka LR, Luna SP, Brondani JT, Tzimiropoulos Y, McDonagh J, Farnworth MJ, Ruta M, Mills DS. 2019. Geometric morphometrics for the study of facial expression in non-human animals, using the domestic cat as an exemplar. Scientific Reports 9.
• Holden E, Calvo G, Collins M, Bell A, Reid J. Scott EM, Nolan AM. 2014. Evaluation of facial expression in acute pain in cats. Journal of Small Animal Practice 55.
• Ijichi C, Collins L, Elwood R. 2014. Pain expression is linked to personality in horses. Applied Animal Behaviour Science 152.
• Langford DJ, Bailey AL, Chanda ML, Clarke SE, Drummond TE en anderen. 2010. Coding of facial expressions of pain in the laboratory mouse. Nature Methods 7.
• Lush J, Ijichi C. 2018. A preliminary investigation into personality and pain in dogs. Journal of Veterinary Behavior 24.
• Robertson SA. 2005. Assessment and management of acute pain in cats. Journal of Veterinary Emergency and Critical Care 15.
• Simon BT, Scallan EM, Carroll G, Steagall PV. 2017. The lack of analgesic use (oligoanalgesia) in small animal practice. Journal of Small Animal Practice.
• Soriano J, Monsalve V, Gómez-Carretero P, Ibañez E. 2012. Vulnerable personality profile in patients with chronic pain: Relationship with copingEen begrip uit de psychologie, waarmee de manier waarop iemand omgaat met stress wordt bedoeld., quality of life and adaptation to disease. International Journal of Psychological Research.